دشت بی‌هویج!

دشت هویج به «گیاه چال» هم شهرت داشت یعنی محلی برای رشد انواع گیاهان دارویی و خوراکی کوهی که اهالی افجه آن را «گَه چال» هم می‌خواندند. قرار داشتن در مسیر تهران به شهرهای شمال، افجه و دشت هویج را به محلی برای عبور کاروان‌های ییلاقی پادشاهان صفوی و قاجار، به‌خصوص ناصرالدین شاه تبدیل کرده بود. افجه و دشت هویج علاوه بر طبیعت زیبا و قابلیت کشت و زرع، هویت تاریخی‌ای را با خود به دوش می‌کشد که هنوز هم می‌توان ردی از آن را در روستای افجه و اطراف آن دید. با ما در این گزارش در دشت هویج و افجه قدم بزنید.

• مرغزار گریان

سال‌هاست هویجی در «دشت هویج» کاشته نمی‌شود و تنها زمین بایری از این دشت در شمال روستای افجه باقی مانده است. اهالی قدیمی لواسان خوب به خاطر دارند که مردم افجه هر روز صبح راهشان را به سمت این دشت کج می‌کردند و محصولات صیفی‌ از جمله هویج در آن می‌کاشتند و رزق و روزی خود را از همین کشاورزی و دامداری تأمین می‌کردند. «سید حسین فتاحی» از اهالی قدیمی لواسان می‌گوید: «اهالی افجه هویج‌ها را از این دشت برداشت می‌کردند و آنها را در آب رودخانه‌ای که به «افجه وش» معروف بود می‌شستند تا گل و لای از آن برود. بعد بار چارپایان می‌کردند و به بازار تجریش و تهران می‌فرستادند. » از شهرت دشت هویج می‌گوید که روزگاری به «گیاه چال» یا «گَه چال» معروف بود: «به زبان محلی به دشت هویج، گه چال یا همان گیاه چال هم می‌گفتند. دلیلش هم وجود گیاهان دارویی فراوان در این محدوده بود. گون کوهی، کتیرا، شیرخشت و گیاهان دیگر به وفور در این محدوده رشد می‌کرد.

یکی از منابع درآمد اهالی افجه کندن این گیاهان و فروش آنها بود. گیاه چال اصلی‌ترین مرتع روستای افجه بود و هنوز هم دام‌های مردم روستا در همین مرتع به چرا مشغول می‌شوند. » گرچه پای ویلاهای ییلاقی لواسان به این روستا هم باز شده و ظاهر آن را تحت تأثیر قرار داده است، اما هنوز مردم بومی خانه و شغل خود را تغییر نداده‌اند و علاوه بر باغداری به کشاورزی و دامداری هم مشغولند. فتاحی می‌گوید: «با ویلاسازی‌هایی که در سال‌های گذشته در افجه صورت گرفته است، این منطقه ظاهر روستایی خود و خانه‌های قدیمی‌اش را از دست داده اما هویت مردم بومی افجه هنوز همان هویت قدیمی است و شغل و پیشه اغلب مردم کشاورزی و دامداری. زنبورداری در افجه هم رواج دارد و یکی از محصولات این روستاست. شیر مورد نیاز برای محدوده لواسان، بیشتر از طریق دام‌های روستای افجه تأمین می‌شود و محصولات لبنی افجه شهرت و طرفداران زیادی دارد. »

• به کاوه سر بزنید

افجه آفتاب تیز و تابان و آسمانی دور از دود دارد. روستایی برف‌گیر است و در گرم‌ترین روزهای تهران، هوایی مطبوع به همین آب و هوای خنک و طبیعت افجه، آن را به ییلاقی برای شاهان دوره صفوی و قاجار تبدیل کرده بود. به‌خصوص در ایام شکار، سالی نبود که شاهان صفوی و قاجار سری به این روستا نزنند و اردویی در آن برپا نکنند. افجه را به باغ‌های گیلاس و درختان گردو می‌شناسند. این روزها کوهنوردان برای صعود به قله‌های ساکا، مهرچال، آتشکده و یخچال در مسیر قله، سری به این روستا می‌زنند و از آن عبور می‌کنند. آبشار موآب و پسچویک معروف‌ترین آبشارهای افجه هستند که درست بالای دشت هویج و در میان درختان انبوه آن حوالی قرار دارند. «هما خواجوی» از اهالی افجه در مطلبی در مورد این روستا نوشته است: «برای ورود به افجه، راه پایین روستا توصیه می‌شود. چون همیشه بسیار باصفا و سایه‌گاه بود و جوی آبی هم در کنار مسیر رهگذران روان بود. متأسفانه جوی آب برای عبور خودروها پوشانده شده و دیگر قابل دیدن نیست. چه بسیار بودند درختانی که در این مسیر قطع شدند و ساختمان‌هایی با سنگ و سیمان و آهن جای آنها را گرفت. دیوارهای خشن سنگ گرانیت و... مسیر را احاطه کرده و بالای آن دیوارها، میله‌های آهنی نوک تیز گذاشته بودند. دریغ از وجود یک گل و گلدان بر دیوار و ایوان‌ها و پنجره. » حالا که گذرتان به روستای افجه افتاده، خالی از لطف نیست سری هم به گورستان قدیمی این روستا و مزار «کاوه گلستان» عکاس بزنید که طبق وصیت خود، در گورستان سادات افجه به خاک سپرده شده است.  

• قلعه سربند و حمام تاریخی افجه
• افجه در گذر تاریخ 

افجه و به‌طور کل شمیران، از دیرباز محلی برای عبور کاروانسراها از ری به سمت شهرهای شمالی کشور بوده. آثار تاریخی مختلفی از دوره صفوی تا دوره قاجار در این روستا و اطراف آن به چشم می‌خورد. «قلعه ساکا» یا همان قلعه سربند، یکی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی اطراف افجه است که از قرن دوم بعد از اسلام به جا مانده و جنسی از ساروج و خشت و گل و لاشه سنگ دارد. این قلعه علاوه بر افجه، به روستاهای دیگر از جمله امامه، راحت‌آباد، ناصرآباد، کندعلیا و سفلی و بخش بزرگی از لواسان اشراف دارد و تا دوره صفویه از آن استفاده می‌شد بقایای این قلعه ساروجی روی ارتفاعات اطراف افجه به چشم می‌خورد و کوهنوردانی که به ارتفاعات شمیران صعود می‌کنند آن را در مسیر خود می‌بینند. این قلعه از نظر معماری و مصالح به دیگر قلعه‌های تاریخی لواسان و شمیران مثل قلعه مازیار شباهت دارد.  

«مجید لاری» پژوهشگر می‌گوید: «حمام تاریخی افجه که قدمت آن را به اواخر دوره صفویه و اوایل قاجار نسبت می‌دهند، در دل این روستا جا خوش کرده و با معماری منحصربه‌فرد و زیبای خود هنوز هم مورد استفاده اهالی روستا است. گرچه دیگر این سال‌ها خانه‌های روستا به حمام مجهز شده‌اند، با این حال این حمام مشتری دارد. سیستم گرمایش از کف با استفاده از معماری اصیل حمام‌های ایرانی و طاق ضربی از ویژگی‌های این حمام است. » یکی از مشاغل اهالی افجه، تهیه زغال از شهرهای استان مازندران و روستاهای آن سوی کوه بود. این زغال‌ها بار چارپایان می‌شدند و از مسیرهای مالرو به شمیران و بعد به تهران می‌رسیدند و زغال مورد نیاز مردم برای گرمایش و طبخ غذا را تأمین می‌کردند.  

چنار ۴۰۰ ساله افجه، در دل محله چارغان این روستا هنوز هم سرپاست؛ با همان حفره‌ای که اهالی قدیمی روستا شنیده بودند روزگاری محل کسب کفش‌دوزی از اهالی افجه بوده. اهالی این منطقه از افجه، اغلب سادات بودند و درست در کنار این چنار، سقاخانه‌ای قدیمی دایر کرده بودند که مردم روستا آن را متبرک می‌دانستند. روستای افجه خانه‌ای قاجاری هم داشت که قدمت آن به دوره ناصرالدین‌شاه برمی‌گشت و با وجود ارزش معماری و تاریخی، دیگر اثری از آثارش باقی نمانده است. این عمارت توسط اعتمادالسلطنه ساخته شده بود و ییلاق قاجار بود.